Kitap plakası (Latince “kitaplardan anlamına gelen”) olarak da bilinen Exlibris; yaygın olarak kitabın iç kapağına yapıştırılan, isim, motto, ailevi sembol, nişan veya kitabın sahibini işaret eden bir kompozisyon taşımasıdır. Genelde “….in kitaplarından biridir” ya da “….ın kütüphanesindendir” şeklinde bir ibare ismi takip eder.
 
Grafik-resim anlamını taşıyan exlibrisler, matbaanın icadıyla birlikte yapılmıştır. Değerli el yazması kitaplar, öncelerisadece kilisenin ve prenslerin ellerinde iken matbaa sayesinde alt düzeydeki soylular ve eğitim görmüş burjuva sınıfı tarafından da elde edilmiştir. Matbaanın çoğaltımı sayesinde, kaybolmalardan ve hırsızlıktan korunması için özel mülkiyet işareti gerekliliği doğmuştur.
 
İlk exlibrisin 15.yy Güney Almanya’da kullanıldığı bilinmektedir. En eski Exlibris örnekleri Almanlara aittir.1450 yılında “ıgler-kirpi” takma adıyla bilinen Johannes Knabenberg için yapılan ve çayırda bir çiçeği ısıran kirpinin resimlendiği19 cm boyutunda bir exlibristir. Avrupa’da kitabın sahibini gösteren yazıtlara pek ender rastlanırdı. Taşınabilir exlibris, bir meleğin omuz verdiği bir kalkanı gösteren özel ahşap kalıplardı ki bunlar hediyeye kayıt düşülen tarihe bakılırsa 1480 yılında Buxheim’deki Kartusyen manastırına Biberach’lı Hildebrand Brandenburg kardeş tarafından hediye edilmişlerdi. Eski yazmalardaki benzer çalışmalar taklit edilerek yapılan bu ahşap baskı el boyamasıydı. Fransa’da ortaya çıkarılan en eski exlibris,1529 tarihli olup Tour-Blanche’lı Jean Bertaud’a aittir. Anna Van Der Aa’ya ait 1597 tarihli exlibris ise Hollanda da ortaya çıkarılmıştır. İster küçük boyutlu sembolik bir sanat olarak olsun, ister kitapları mühürleyen bir mülkiyet işareti olsun, Exlibris tarihi kesinlikle Almanya ile başlamalıdır. Nedeni sadece en eski örneklerin Almanlara ait olması değil, bu akımın diğer ülkelere yayılmadan çok önce, çok sayıda exlibrisin ve birçok sanatçının bu ülkede bulunmasıdır.
 
Albrecht Dürer’in, bizzat kendisinin 1503 ile 1515 tarihleri arasında en azından altı tane Exlibris yaptığı ve pek çoğuna da kompozisyon hazırladığı biliniyor. Bazı dikkate değerli Exlibrisler Lzucas Cranach ve Hans Holbein ve Küçük Ustalar olarak bilinen Behamlar, Virgil Solis, Matthias Zundt, Jost Amman, Saldorfer, Georg Hupschmann’ın elinden çıkmıştır. Bu dekorasyon tarzları 17. ve 18. yy’daki birbiri ardısıra İtalyan ve Fransız modasının istilasına ve modern düşünceler arasında dikkate değer orjinallikte kompozisyonlara rağmen Almanya’yı ondan sonraki yüzyıllarda ve günümüze kadar etkilemeye devam etti. Ağır ve çok ağdalı Alman stili komşu ülkeleri çok etkilememişe benzese de, süslü kitap plakaları ve sahibini gösteren işretler koyma modasının Almanya’dan çıktığı şüphe götürmez, bu nedenledir ki hepsinin ötesinde Alman Exlibris Tarihi meraklılarını ilgilendirmeye devam eder.
 
Exlibris‘in Fransa’da yaygınlaşması 17. yy.dan öteye gitmez. O zamana kadar daha lüks bir alışkanlık olan kitabı, sahibini gösteren, şahsi bir şeyle mühürlemek düşüncesi kitap sahiplerinin gözdesiydi. Yüzyılın ortalarından itibaren doğru exlibris sadeleşmeye başladı. Bu döneme ait pek çok örnek vardır ve hepsi de çok güzeldir. Burada bir noktaya işaret edilmelidir ki, bugün kıta Avrupası’nın her yerinde kitap plakasının yerini alan exlibris terimi Fransa’da doğdu. Kelime Fransız başlıklarında kabul gören bir yazıt haline geldikten çok sonra diğer milletlerin de şahsi kitaplarında görülmeye başlandı.
 
Son dönem Elizabeth’ten, son dönem Viktorya’sına kadar pek çok stildeki İngiliz Exlibrislerinin incelenmesi pek çok açıdan son derece ilginçtir. Pek çok çeşidiyle birlikte, farklı devirlerde süsleme sanatına hakim olan zevki, dürüstlükle sergiler.
 
İngiliz örneklerinden hiçbiri bugün Britanya Müzesi’nin Kral Kütüphanesinde bulunan Sir Nicholas Bacon’ın hediye exlibrisi var ki, bir zamanlar VIII.Henri’ye ait olan dosyaya yapıştırılmış o harika, el boyaması, zırhlı armadan daha eskiye gitmez. Ondan sonra gelen en eski exlibris Sir Thomas Tresham’a ait 1585 tarihli olandır. 17.yy.’ın son çeyreğine kadar orjinal İngiliz Exlibrislerinin sayısı sınırlıdır. Kompozisyonları son derece sade ve Almanların süslü tarzından hiç bir iz taşımamaktadır. Prensip olarak sade bir zırh deseni bulunur ve nadiren de olsa palmiye veya çelenkle birlikte kompozisyon, genelde simetrik bir kaftan ile sınırlıdır.
 
19.yy Exlibrisleri, kitaptan çok sahibinin imgeleri haline gelmiş, kişilerin sosyal, kültürel birikimlerini vurgulayan özellikle, zengin burjuvalar ve asiller tarafından, bir çeşit kartvizit olarak kullanılmışlardır.
 
İlk Exlibris Derneği,1891’de J.Leicester Warren tarafından Belçika’da kurulmuştur. Bu dernek, diğerlerine öncülük etmesinin yanısıra, genel normların belirlenmesi için yaptığı çalışmalar ve koleksiyonerlerin değişim yapabilecekleri, diğer kişilere ulaştıran, adres bültenleri ile exlibris sanatının yaygınlaşmasını sağlamışlardır.
 
Günümüz sanatına baktığımızda, exlibris çok uzun bir geçmişe sahip bu sanat dalı, yapıldığı döneme ait kütürel, tarihsel özelikleri günümüze taşıması nedeniyle de ilgi çekmekte, sanatçılar ve koleksiyoncular arasında önemli bir değiş tokuş objesi olarak kullanılmaktadır. Exlibrisler, yüzyıllardır özgün baskıresim teknikleri ile üretilmekte, exlibris baskıların,sol alt köşesine baskı tekniğinin simgesi,kaç adet basıldığı ve eldeki baskının kaçıncı olduğu,sanatçının adı, imzası ve yapıldığı yıl kurşun kalemle yazılmakta, baskılar renkli ise kaç renk olduğu belirtilmektedir.
 
Osmanlılar döneminden kalma el yazması ve basılmış kitaplarda mülkiyet işareti olarak mühürleri kabul edebiliriz. Mühürler, exlibris türüne girmese de özgün kaligrafik özellikleriyle ait oldukları kişilerin arması olarak exlibris işlevini görmüşlerdir.
 
Türkiye’nin exlibrisi tanıması, batıdan alınmış kitaplarla olmuştur.Avrupa ülkelerinde yaygın olarak kullanılan exlibrisi yapılan kitaplar, ikinci el satışlarla ülkemize girmiş, bu kitapların sahipleri öldüğü zaman ise yakınları tarafından kütüphanelere bağışlanmıştır. Milli Kütüphane,Boğaziçi Üniversitesi, Yapı Kredi Bankası Kütüphaneleri ve Basın Müzesi’nde eski kitapların çoğunda exlibrisler vardır.
 
Exlibrisler, konulara, sanatçılara, tekniklere göre değerlendirilip meraklıları tarafından toplanmaktadır. Koleksiyoncular,ellerindeki çift baskıları,diğer kişilerle değiştirerek çok sayıda exlibrise sahip olmakta,bu degiş tokuş sayesinde kendi koleksiyonlarını kalite olarak geliştirmekte, Exlibris koleksiyonculuğu, uluslararası ilişkilerin gelişmesini, yeni dostlukların oluşmasını, farklı dönemlerdeki sanatın ve tekniklerin öğrenilmesini sağlamaktadır.
 
1980’li yıllardan bu yana özellikle, güzel sanatlar eğitimi veren kurumlardaki özgün baskıresim ve grafik tasarım derslerinde, exlibris çalışmaları yapılmaya başlanmıştır.Yurtdışında yapılan exlibris yarışmalarında ve sergilerinde ülkemizin adını duyuran sanatçılarımızın isimleri geçmektedir. 1996 yılında italya’da yapılan 3.Exlibris Bienali’nde Hasip Pektaş birincilik, 1997 yılında yine italya’da yapılan “müzik” konulu exlibris yarışmasında Sema Ilgaz Temel üçüncülük ödülü almışlardır. Exlibris çalışmalarına gönül veren, bu konuda çalışmalar yapan ve onun yaygınlaştırıması için çaba gösteren sanatçılar; Hasip Pektaş, Y.Faruk Ünver, Berran Kançal, Sema Ilgaz Temel, Nurhayat Berker, Tülin Aktar, Reyhan Çezik, Şükrü Ertürk, Ayşegül İzer, Mine Arasan, Devabil Kara...
 
 
Kaynakça : Wikipedia-Bookplate
Bookplates In The News, American Society of Bookplate Collectors and Desingners, ed. Audrey S.Arellanes, California, 1970-1998
Bookplate International; The Primrose Academy, ed.W.E.. Modern Butler-M.E.Gashi Butler, London, 1997
Pektaş, Hasip. Exlibris, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 1996
Dünya Kitap Dergisi, “Exlibris: Kitapla Resmin Buluştuğu Yer”, Kasım 1992, Sayı:1 s.1
Pektaş, Hasip, “Ülkemizde Pek Tanınmayan Bir Sanat Dalı: Exlibris”, Milliyet Sanat Dergisi, Temmuz 1989, Sayı:220, s.42-44.

 
Alıntı :   http://www.istexad.org/?sayfa=sayfa_oku&urunno=5