MEB, üstün veya özel yeteneği; zekâ, yaratıcılık, sanat, spor, liderlik kapasitesi veya akademik alanlarda akranlarına göre üst seviyede performans gösterme durumu olarak tanımlamıştır.
Üstün zekâlı çocuklar zekâ testlerinde sürekli olarak 130 ve da-ha yukarı zekâ bölümü sağlayan; kendi yaşıtları arasında rasgele seçilmiş bir kümenin % 98’inden üstün olan çocuklardır. Özel yetenekliler ise, zekâ bölümü sürekli olarak 120 ve daha yukarı olup da güzel sanatlar, matematik, fen ve teknik gibi alanlarda yaşıtların-dan belirgin ölçüde üstün olan çocuklardır.
Anne-babalar ve öğretmenler gerek evde gerekse sınıfta çocuğun “öğrenmesini” kontrol etmek amacıyla çeşitli sorular sormaktadırlar. Eğer çocuk soruları doğru cevaplıyor. Bununla birlikte bir olaya ilişkin çözüm önerileri sunabiliyorsa. anne-babalar ve öğretmenler çocuğun üstün zekâlı olduğunu düşünmeye başlarlar. Hatta bir adım daha ileriye giderek bunu çevresindekilerle paylaşmaya başlarlar.
Parlak (Normal Üstü) çocuk ile üstün zekâlı çocuk arasında farklılıklar bulunmaktadır. Anne-babalar ve öğretmenlerin bu farklılığı daha iyi yorumlayabilmeleri amacıyla aşağıdaki Tablo-2’de verilmiştir. , ,



Tablo-2: Parlak Çocuk İle Üstün Zekâlı Çocuk Arasındaki Fark

Parlak Çocuk (Normal Üstü) Üstün Zekâlı Çocuk
Cevapları bilir
İlgilidir
Dikkatlidir
Parlak düşüncelere sahiptir
Çok çalışır
Sorulara cevap verir
Grubun üstündedir ilgiyle dinler
Kolay öğrenir
İyice öğrenmesi için 6-8 tekrar gerekir
Düşünceleri anlar
Yaşıtlarıyla birlikte olmaktan hoşlanır
Anlam kavrar
Ödevlerini yapar
Alıcıdır
Tamamıyla kopya eder
Okulu sever
Bilgiyi özümser
Teknisyendir
İyi ezberleyicidir
Mantıklı bir sıra takip eder
Tetiktedir
Öğrenmekten memnundur Sorular sorar
Meraklıdır
Zihinsel ve fiziksel olarak katılımcıdır
Çılgın ve gülünç düşüncelere sahiptir
Karıştırıcıdır fakat çok iyi analiz eder
Detaylı tartışır, incelikle hazırlar
Güçlü duygu ve düşünceler gösterir
Zaten biliyordur
İyice öğrenmesi için 1-2 tekrar yeterlidir
Soyut düşünceler oluşturur
Yetişkinleri tercih eder
Çıkarımlar yapar
Projeler başlatır
Hararetlidir
Yeni tasarımlar yaratır
Öğrenmeyi sever
Bilgiyi yönetir
Mucittir
İyi tahmin edicidir
Karmaşık ve çok boyutlu hoşlanır
Keskin gözlemcidir
Çok özeleştiricidir.

Üstün Zekâ ve Yetenekli Çocuklarla İlgili
Yanlış Kanı ve Bilgiler
Üstün zekâ ve yetenekli çocuklarla ilgili yanlış kanı ve bilgiler şunlardır:
1. Davranış ve ruhsal bozukluklar gözlenir,
2. Erken gelişirler ve erken sonlanırlar, kısa ömürlüdürler,
3. Aşırı hareketlidirler,
4. Sıska, kısa boylu, iri kafalı, çelimsiz ve gözlüklü olurlar,
5. Uyumsuzdurlar,
6. Tek başına oyun oynamaktan hoşlanırlar,
7. Her ortamda yetişirler,
8. Kardeşlerinin en küçüğünün üstün veya özel yetenekli olma olasılığı yüksektir,
9. Bu çocukları eğitirsek seçkin bir sınıf yaratılır,
10. Toplumsal açıdan geridirler,
11. Bencildirler,
12. Diğer insanları aşağılamaktan hoşlanırlar,
13. Sınıflarında “inek” olarak adlandırılan öğrencilerdir.


Bebeklik ve Okul Öncesi Dönemde Üstün Zekâ ve
Yetenekli Çocukların Özellikleri
Üstün zekâ ve yetenekli çocukların anne babalarıyla yapılan çalışmalarının sonuçlarına göre bebeklik ve erken çocukluk dönemine ilişkin üstün çocukların dikkat çeken özellikleri şunlardır:
1. Uyaranlara karşı çok duyarlı olma,
2. Uzun süreli dikkat,
3. Çok güçlü, mükemmel bellek,
4. Çabuk öğrenebilme,
5. Erken konuşma,
6. İleri düzeyde (ortalama üstü) sözcük dağarcığı,
7. Çok meraklı olma,
8. Dikkatli gözlemcilik,
9. Güçlü hayal gücü,
10. Yüksek düzeyde yaratıcılık,
11. 2 yaşında alfabedeki harfleri tanıma,
12. 4 yaşında okuyabilme,
13. Mükemmeliyetçilik (kusursuzluk),
14. Yaşça büyük arkadaşlar edinme,
15. Yalnız başına oynamaktan zevk alma,
16. Dürüstlük ve adaletli olma,
17. Yaşına göre olgun olma,
18. Yaşına göre olgun davranma,
19. Yüksek düzeyde rekabetçi olma,
20. Güçlü liderlik yeteneği,
21. Pek çok alana ilgi duyma.

Üstün Zekâ ve Yetenekli Çocukların Özellikleri
Üstün zekâ ve yetenekli çocukların özelliklerini; zihinsel, fizik-sel, sosyal, kişilik ile müzik, resim, matematik fen ve sosyal alanın-daki yeteneklerine göre sıralayabiliriz. , , , , , , , ,

Zihinsel Özellikleri
• Gelişimin tüm alanlarında yaşıtlarının ilerisindedirler.
• Zihinsel ve fiziksel olarak büyük bir enerjiye sahiptirler.
• Erken yürür, erken konuşur, okumayı erken yaşta öğrenirler.
• Yaşıtlarına göre dikkatlerini uzun süre yoğunlaştırırlar.
• Kolaylıkla kavram oluştururlar.
• Düşünceleri akıcıdır.
• Zengin sözcük hazinesine sahiptirler. Kelimeleri doğru telaffuz ederler, yerli yerinde kullanırlar ve akıcı bir konuşmaları vardır.
• Kendi başlarına okumayı öğrenirler.
• Sayılara erkenden ilgi duyabilirler.
• Zaman kavramı erken gelişilebilir.
• Yeni mekanik aletler keşfedip inşa edebilirler.
• İki işi aynı anda yapabilirler.
• Çabuk öğrenme, kavrama, akılda tutma yetkinliğine sahiptirler.
• Güçlü bir gözlem gücüne sahiptirler.
• Neden-sonuç ilişkilerine ilgi duyarlar.
• Güçlü bir belleğe sahiptirler.
• Sınıf düzeylerinin en az 2 yıl üstündeki kitapları okumaktan hoşlanırlar.
• Genelleme yapmada, ilişkileri görmede, bilgilerin transferin-de, mantıksal çağrışımında ileridirler.
• Hazırcevap, uyanık ve girgindirler.
• Başladıkları görevleri bitirmek için kendilerine daha fazla süre tanınmasını isterler.
• Çeşitli alanlarda özel yetenekleri vardır.
• Sürekli soru sorarlar, meraklıdırlar, öğrenme ve bilgiye açlık duyarlar.
• Ayrıntılara olağanüstü dikkat ederler.
• Birbirlerini takip eden konular, olaylar dizisi karşısında sonraki adımı tahmin edebilirler.
• Derin ve geniş ilgi alanlarına sahiptirler. Bir alanda öğrendikleri konu ile bir başka alanda öğrendikleri konu arasında akla yatkın ilişkiler kurabilirler.
• Karmaşık ve zor problemlerden hoşlanır ve yaşıtlarının çözemediği problemleri çözebilirler.
• Başarılı oldukları alanda yüksek performans ve potansiyel kabiliyetlerini tek başına veya birleştirerek kendilerini gösterirler.
• Sorumluluk duyguları kuvvetlidir. Sorumluluk almayı çok is-ter ve bunu yerine getirmekten hoşlanırlar.
• Gözlem güçleri vardır.
• Kendilerine güvenleri tamdır.
• Duyarlıdırlar, başkalarına karşı empati duyarlar.
• Güçlü bir konsantrasyona sahiptirler. Amaçlarına ulaşmak-tan ve başarıdan zevk duyarlar.
• Orijinal ve eleştirel düşünceye sahiptirler.
• Başkalarıyla kolayca işbirliği yaparlar.
• Alçak gönüllüdürler, başkalarına yardım etmekten hoşlanır-lar.
Fiziksel Özellikleri
• Genelde fiziksel yapıları ve genel sağlıkları normalin üstün-dedir.
• Doğumda, normalden daha ağırdırlar.
• Boy uzunlukları ve ağırlıkları normal çocuk grubuna göre daha fazladır.
• Duyu organı bozuklukları, bedensel sakatlık, diş bozuklukları ve çürüklüğü daha az görülür.
• Üstün nitelikte sinir sistemine sahiptirler.
• Kuvvetlidirler ve koordinasyon gerektiren etkinliklerde tepkileri daha hızlıdır.
• Aşırı duyarlı sinir sistemine sahip olabilir; bebeklik dönemin-de daha az uyku gereksinimi duymalarıyla dikkat çekebilirler. Yük-sek fiziki enerjiye sahip üstün çocuklar hiperaktif çocuklarla karıştırılmamalıdır.
Sosyal Gelişim Özellikleri
• Kendilerinden en az 2 yaş büyük çocuklarla karmaşık oyun oynama eğilimindedirler.
• Karşısındakilerin düşüncelerini, duygularını ve isteklerini kestirebilme yeteneğine sahiptirler.
• Grup içindeki liderliğin amacı ve işlevini kavrayabilmeleri; diğerlerinin gereksinim ve ilgilerine duyarlı olabilmeleri nedeniyle, genellikle lider olma eğilimindedirler.
• Espri yetenekleri gelişmiştir.
• Arkadaşları arasında popülerdir.
Kişilik Özellikleri
• Bağımsız olma özelliği gösterirler.
• Yüksek amaç ve ideallere sahiptirler.
• Bir etkinliğe başlamak için kuvvete ihtiyaç duymazlar, yani içten denetimlidirler.
• Yaşamlarındaki olayları denetim altına alabileceklerine inanırlar, kaderci değildirler.
• Aşırı duygusal olabilirler.
• Olağanüstü duygusal derinlik ve yoğunluk özelliği göstere-bilirler.
• Çevresindeki bireylerin kendileri hakkındaki beklentilerine ve duygularına da aşırı duyarlıdırlar. Eleştirilere tahammül edememe özelikleri, onları yüksek başarı ve takdir gereksinimi içine soka-bilir.
Müzik Alanındaki Yetenek Özellikleri
• Hızlı ve kolay öğrendikleri için nota yazımında çabukturlar.
• Ritim ve melodiye diğer çocuklardan fazla tepkide bulunurlar.
• Müzikle çok ilgilenirler. Kaset, CD dinler; nerede müzik et-kinliği varsa ona katılmak isterler.
• Müzik parçaları bestelemeye büyük istek ve çaba gösterirler.
• Başkaları şarkı söylerken onlara katılmaktan hoşlanırlar.
• Duygu ve düşüncelerini anlatmak için sık sık müziği araç olarak kullanırlar.
• Çeşitli müzik aletleriyle ilgilenir, onları çalmayı denerler.
• Şarkıcılar ve müzik parçaları ile ilgili koleksiyonlar yaparlar.
• Dinledikleri şarkıyı kısa zamanda öğrenir, anlamlı ve uygun şekilde söylerler.
• Hayalleri güçlüğü olduğu için farklı enstrümanlar için eserler yazabilirler.
• Müzik yeteneği olan ve geliştirilebilen diğer insanlara kıyas-la göz önündedirler, başarıları mutlaktır.
• Müzik sanatı ile diğer sanat dalları arasında farklı bir iletişim kurabilme, bilgilenme gücüne sahiptirler.
Resim Alanındaki Yetenek Özellikleri
• Çeşitli konularda akranlarının yaptığından değişik çizimler yaparlar.
• Resimlere derinlik verir ve parçalar arasında uygun oranlar kullanırlar.
• Resim yapmayı ciddiye alır, bundan haz duyar ve buna çok zaman harcarlar.
• Diğer insanların yaptığı resim çalışmalarına ilgi duyarlar.
• İnsanların eleştirilerinden hoşlanır ve yeni şeyler öğrenirler.
• Resmi kendi yaşıtlarını ve duygularını ifade etmek için başarılı bir şekilde kullanırlar.
• Çamur, sabun ve plastilin vb. yumuşak gereçlerle üç boyutlu figürler yapmaya karşı özel bir ilgileri vardır.
Matematik Alanındaki Yetenek Özellikleri
• Verilerin ele alınmasında, düzenlenmesinde göze çarpan yeteneğe sahiptirler.
• Orijinal yorumlar yaparlar, zihinsel çevikliğe sahiptirler.
• Yazılı iletişimden çok, sözlü iletişimi tercih ederler; düşüncelerin iletilmesinde göze çarpan yeteneğe sahiptirler.
• Aynı problemi farklı yöntemlerle çözebilirler.
• Olağandışı matematiksel işlemler yapar; gayret gerektiren olağandışı problem sorarlar.
• Problemi kısa sürede çözer; uygulama, analiz, sentez ve değerlendirmeye odaklanırlar.
• Matematiği başka kategorilere uyarlayabilirler.
• Yanlış ve doğruyu seçme güçleri fazladır.
• İlgisiz gibi görünen işlemler arasında ilgi kurarlar.
Fen Alanındaki Yetenek Özellikleri
• Düşünce ve hipotezleri test etmeye yönelik deneyler yapar-lar.
• Fen ve teknik araçları kullanabilir ve bunlara vakıf olurlar.
• Düşüncelerini hem niceliksel hem de niteliksel olarak ifade edebilirler.
• Fen bilgisini toplumsal değişim için kullanır ve uygularlar.
• Bilimsel gözlem, veri toplama ve yorum yapma becerileri var-dır.
• Problemlere yönelik duyarlılığa, yeni düşünceler geliştirme ve değerlendirme yeteneğine sahiptirler.
• Yüksek düzeyde mekanik düşünce yeteneğine sahiptirler, uzay ilişkilerine ilgi duyarlar.
• Fen bilgisi konusunda otorite olan kaynakları tarar, fen raporlarını yorumlayarak bir ilgi zemini oluştururlar.
• Yerinde ve yeterli veri seçer, verilerden geçerli çıkarımlar yapar ve tahminlerde bulunur.
• Fen bilgisini toplumsal değişim için kullanır ve uygularlar.
• Bilinen gerçek ve kavramlardan yeni ilişki ve düşünceler oluştururlar.
• Bilimsel gözlem, veri toplama ve yorum yapma becerileri vardır.
• Düşünceleri ve nesneleri sistematik biçimde bir araya getirebilirler.
• Sorgulamalarında “ne?”, “nasıl?”, “neden?” sorularının öte-sine ulaşmaya çalışırlar.
• Yaşıtlarına göre alışılmışın dışında nitelikli ürün ortaya koyarlar.
• Olaylar arasındaki bağıntıları, neden-sonuç ilişkilerini ve ben-zerlikleri, yaşıtlarından daha çabuk ayırt edebilirler.
• Yetişkin denetimi olmaksızın bir proje veya deney üzerinde çalışabilirler.
• Yeni deneyler yapmaya isteklidirler.
Sosyal Alandaki Yetenek Özellikleri
• Bağımsız projeler için yüksek standartlar belirlerler.
• Sınıf arkadaşları tarafından yeni düşünce ve bilgilerin kaynağı olarak görülürler.
• Sınıf arkadaşları tarafından, bir grup stratejisti ya da organizatörü olarak görülürler.
• İnsan ilişkilerinde mizahı görür ve kendi kendilerine gülebilirler.
• Yaratıcı öyküler anlatır ya da yazarlar.
• Geniş bir alana yayılan ve/veya oldukça kapsamlı ilgileri olur.
• İlerlemiş, yoğunlaşmış ve geniş konulara eğilen bir okuyucu olarak tanımlanabilirler.
• İnsanlara ve sosyal etkileşimin sonuçlarına karşı duyarlılık, samimi ilgi ve başkalarının düşünce ve ahlaki değerlerini takdir ederler.
• Özellikle insan davranışlarının değerlendirilmesi açısından eleştirel yargı kapasiteleri vardır.
• Hayal gücü, zaman ve mekan bakımından farklılık gösteren sosyal durumlara kendini yönlendirme yetenekleri vardır.
• Zaman duygusu ve birbirini izleyen olayların başka olaylarla ilişkisini görme yetenekleri vardır.
• Sosyal problemlerde araştırma, uygulama; bir problemin sınırlarını algılama, verileri saklama, kanıtları sıralama, hipotez oluşturma, anlamlı sonuçlara varma ve yazılı ya da sözel sunular için sonuçları etkin biçimde düzenleme yetenekleri vardır.
Bütün bu özellikler her üstün zekâlı çocukta bulunmaz.