sanattaki psikoloji


Sanat nedir? Sorusunun çok sağlam bir şekilde cevaplandırılmasının ardından sanatı bağlayıcı psikolojik sorunlar irdelenebilir. Aşağıda bu irdelemenin bir özünü bulacaksınız.

20. yüzyılın başlarında Alman düşünürlerinin bir kısmı “psikoloji estetiğin temeli olmalı” görüşünde birleşiyorlardı. Bu görüşün içinde, gerçekötesi tüm çıkışlardan sıyrılarak, estetiğin ayrıntılı bir biçimde psikolojik çözümlemesini sağlamak temel amaçtı. Çünkü bir estetik obje, kendine özgü estetik niteliğini, onu izleyenin algı yetisi ve düş gücü sayesinde elde etmekteydi.

Sanattaki psikoloji meselesinde iki temel açılım vardır: biri “sanatı, sanat psikolojisi yoluyla açıklamak”, diğeri “sanatı, psikoloji alanı dışında tutmak”.

Sanat, estetik davranışların bir sonucudur. Davranışlar deyince de, bireysel ve toplumsal olmak üzere iki açılım akla gelir. Buradan devreye, birey psikolojisi ve toplum psikolojisi konuları girecektir. İnsanın psikolojik yapısı ise, onun belli estetik kavramlara sahip olmasını hem gündeme getirir, bir anlamda da zorunlu hale sokar.

Tüm sanat ideolojileri, belli bir zamanın psikolojisidir. Tüm sanat kuramları sanatsal oluşturmanın meydana getirdiği psikolojik sorunların incelenmesini ister. Sanattaki psikoloji konusunun içinde, sanatçı, izleyici, yapıt ile ilgili psikoloji sorunları söz konusudur. Yanı sıra bireysel ve toplumsal psikolojiyi ilgilendiren sorunlara da vurgu yapılabilecektir.

sanat psikolojisi için gerekli tanımlar:
1. algı
İnsanın sanatla ilişki kurabilmesindeki birinci faktör algıdır.
Algı: Bir olay ya da nesnenin varlığı üzerine duyumlar yoluyla edinilen yalın bilinç durumu olarak açıklanabilir. Konumuz sanat olduğuna göre, bir kişinin gerek sanat olgusu üzerine, gerekse tek tek sanat yapıtları üzerine duyumlar yolu ile ettiği yalın bilinçlenme sürecine ve eylemine algı denmektedir diye de bir açıklama yapabiliriz. Algı konusu, iç ve dış algılar olmak üzere ikiye ayrılabilir.
İç algılar: Ruhsal durumlarımızın yarattığı iç dünya gerçeklerimizi konu alan algılardır.
Dış algılar: Bizim dışımızda olan, fakat etkileşimde bulunduğumuz dünyanın nesnelerine dönük algılardır.
Bir de algı alanı konusu vardır: bu da bir insanın içinde yaşadığı doğal ve sosyo-kültürel ortamdır. Yanı sıra gelen bu yöndeki bir başka alt alan da algı yetisi konusudur. Algı yetisinin iki anlamı vardır: biri; algı alanı ile ilişki kurma, kurabilme becerisi, diğeri; algılananlar üzerine düşünme, düşünebilme becerisidir.

2. ilgi
Gerek algı aşamasında, gerekse algılananlar arasında dikkatimizi öncelikle belirli bir algı öğesi üzerinde toplama eğilimine ilgi denebilir. Kendilerini tanıyan ve bu yolla da ilgilerini saptayan kişiler, yaşamlarını şansa bırakmayıp kendileri düzenleyebilirler.
“Sanata duyulan ilgi, bu alandaki diğer yetenekleri de yanına alan kişi, sanatın bir alanında kendini yetiştirmek isteyebilir ve bu alanı bir meslek olarak benimseyebilir”.
“Kişi, sanata duyduğu ilgiyi, yine diğer yetileriyle birleştirerek sanat araç ve gereçleri yapmaya yöneltebilir”.
“Bazı insanlar, sanata olan ilgisini kuramsal açıdan beslemeye yöneltebilir”.
“Bazı insanlar sanata duydukları ilgilerini, sanat eğitimcisi olarak sürdürür”.
“Bazı insanlar, sanat ilgilerini sadece sanatsever olarak sürdürmek ister”.

3. yetenek
Yetenek; öğrenme olmaksızın kişinin anlık ve devinimli alanlardaki doğal iş başarma gücü olarak tarif edilir.
Son on yıldır yetenek konusu dünyada çok tartışılmaktadır. Hatta, yetenek sözcüğünün ve bu sözcüğün içerdiği anlamın, özellikle sanatın görsel sanatlarla ilgili bir alanı söz konusu olduğunda, göz yeteneği gibi yeni bir tanımla yer değiştirdiği ifade edilmektedir.

4. estetik beğeni-estetik kaygı
Bunları duyumsamanın baş koşulu, sanatın ne olduğunu anlamaktan geçer. Sanat kültürü elde etmeden bir estetik beğeni olmaz, beğenisi oluşmamış bir insanın da kaygılı olduğunu düşünemeyiz. Olumluyla, olumsuzu ayırma becerisini beğeni olarak isimlendirirsek, beğenebilmek için de haz duymalı, zevk almalıyız. Haz duymak ve zevk almak konuları, salt her insan için geçerlidir, fakat asıl yaşama sanatı felsefesine hakim olanlar için derinleşilebilecek konulardandır. Estetik beğenisini sağlam biçimde kurgulayan bir insan, kurgusu dahilinde bazı şüphelere düşme olanağını yakalayabilecek, işte o zaman estetik kaygı konusu da gündeme gelebilecektir.

5. sezgi
Bilginin gerekli olduğuna yukarıda değinmiştik. Bilgi, bir takım bilinenler kümesini de gündeme getirdiğinden, sezgi; “bilinenlerden hareketle, bilinmiyor olan, fakat bilinebilecek olan doğruya, doğrulara ulaşma gücüdür.

Bütün bu anlatılanların ardından sanat psikolojisi kapsamında geriye şunlar kalmaktadır ve mutlak tartışılarak konu bir sonuca götürülmelidir:
1. Sanatçı; özgün ve kendi olandır. Zanaaçı ile karıştırılmamalıdır. Hatta sanatçı bir teorinin bile ortaya çıkmasına ön ayak olmalıdır. Sanatçı evrenselliğin kriterlerine ulaşmış kimsedir ve kendini evrensel platformlarda kabul ettirendir.
2. Alıcı (alıcıdan kastettiğimiz; bilinçle izleyen herkestir); bir yargısı olan kimsedir, fakat bu yargı başta psikoloji olmak üzere son derece detaylı masaya yatırılmalıdır. Bu noktada alıcının kendini tanıma ve tanıtması konuları önem taşır. Alıcının ideolojisi, örneğin sanat yapıtıyla verilen düşünsel yargıya katılıp katılmaması konuları ve nedenleri iyi çözümlenmelidir. Alıcının gelecekle ilgili öngörüleri, yanı sıra sanat yapıtının zaman ve mekan bakımından geleceği üzerine sağlam düşüncelerinin olması şarttır.
3. Alıcı-sanat ilişkisi; ikinci kişilerin bir yapıt üzerine değerlendirmeleri, gene bu kişilerin sanat yapıtının içeriğinden ve özünden elde ettiği veriler, ayrıca bir yapıtın sanatçısıyla kurulan ilişkiden elde edilen veriler gibi tüm vurguların hepsi değerlidir ve iyi irdelenmelidir.
4. Alıcı ve yapıt ilişkisi; yapıtla başbaşa kalan alıcının ilk ağızdan kanıları, görüşleri, açıklamaları da dikkate alınmalıdır.

ÖZKAN EROĞLU

tşkler cnm +1