Hayvan Figürlü Halılar - Bölüm 2
Marby halısı adıyla tanınan bu halıda zemin ortadan iki bölüme ayrılmış her bölüme, bir ağacın iki tarafında birer kuştan ibaret bir kompozisyon sekizgenler içinde yerleştirilmiştir. 14. yüzyıl Anadolu hayvan halılarında çok sevilen bu motif burada, stilize ağacın dalları suya akseder gibi alt tarafta da tekrar'lanarak verilmiştir. Geniş bordur ve dar bordürler Konya Selçuklu halıları ve eski Türk halılarının karakteristik örnekleriyle uygundur. Anadolu hayvan halıları grubu olarak Berlin ejder halısıyla Marby halısı arasında üslup, renkler ve teknik özellikler bakımından yakın bağlantı vardır.
Şimdi Stockholm Statens Historiska Museum'da bulunan bu halının dekoratif şekilde üsluplanmış değişik ve karışık bir kompozisyonu Fustatta bulunan iki parçada görülür. Fustat parçalarından üçü hayvan figürlüdür. Bunlardan ikisi Marby halısındaki stilize ağacın iki tarafında birer kuş örneğinin farklı bir kompozisyonunu gösterir. Burada kaydırılmış eksenlerde sonsuz örnek halinde ve geometrik bölümler olmayan bir sıralama görülür. Üçüncü halıda ise geometrik örneklerin arasına yerleştirilmiş sekizgen yıldız dolgulu dikine altıgenler arasında karşılıklı olarak dört ayaklı hayvan figürleri sıralanmıştır. Bu üç hayvan halısının orijinalleri bulunamamıştır. Stockholm'deki aynı müzeye Lamm koleksiyonundan gelen bu iki parça, 15. yüzyıl ortalarından kalmadır. Burada ortada şematik bir ağacın iki tarafında tanınmayacak kadar üsluplanmış kuş figürleri kompozisyonu kaydırılmış eksenler üzerinde sonsuz örnek halinde sıralanmış geometrik bölümler tamamen kaybolmuştur.
Fustat' ta bulunan üçüncü hayvan halısında ortalarında sekiz köşeli yıldızlar bulunan iki çeşit uzun altıgenler arasına kuvvetle üsluplanmış dört ayaklı hayvan figürleri her sırada karşılıklı çiftler halinde sıralanmıştır. Bu halıda diğer iki Fustat parçasından farklı olarak geometrik bölümle ayrılmışsa da, figürler bunların içinde değil aralarında ve dışında yer almıştır. Bu halı diğer iki parçadan daha eski olup XV. yy. başına mal edilir.
İstanbul Yeni Camii Hünkâr Kasrındaki Vakıflar deposunda tamam halde bulunan diğer bir hayvan halısı (2.21x1.53 m.) Sultanahmet Hünkâr Kasnında yeni kurulan Vakıflar Müzesi'ndedir. Halı, Ankara'dan getirilmiştir, fakat nereye ait olduğu bilinmiyor. Argaçlar kahverengi ve beyaz iki yün iplikten bükülmüştür. Arışlar kırmızı renkte iki yün iplikten bükülmüş, her düğüm sırasından sonra iki defa geçirilmiş, Gördes Düğümü 28 x 30 olarak 10 cm 740 düğüm vardır. Kök boya ile canlı parlak renkler kullanılmıştır. Kırmızı zemin iki dikdörtgene ayrılmış, içlerine geniş yeşil bordürle çevrili birer büyük sekizgen yerleştirilmiştir. Sekizgenlerin içine dolgu olarak tam ortaya yeşil köklü mavi bir ağaç ve iki tarafına tepelikli (sorguçlu) kuşlardan, beyaz renkte stilize birer figür, ağacın altına ve üstüne de köşelere doğru ejderden çok kuşu andıran uzun boyunlu kıvrık kuyruklu dört figür simetrik olarak yerleştirilmiştir.(24) (Levha 35, 36).
Halının üç şeridi bordürü aynı zamanda zemini tam ortadan ikiye bölerek, sekizgenler etrafında dikdörtgen bir çerçeve olmaktadır. Beyaz zeminli geniş orta şerit içinde altı köşeli kırmızı, mavi, sarı, mor renkli yıldızlar sıralanmış, ayrıca iki yandan çift kancalı dolgularla zenginleştirilmiştir.
Bu esas bordur, kahverengi zemine alternatif olarak sıralanmış sarı, kırmızı, mor renk'te köşeli 'S' ler den bir iç ve dış bordürlerle çevrilmiştir. Dar kenarlarda bordürler ayrıca beş şerit halinde çoğaltılmıştır.
Marby halısının çok gelişmiş bir örneği ile, çok daha zengin bir kompozisyon olup, bir ağacın iki yanında geyiğe benzer birer figür veya sorguçlu kuşlarla köşelere yerleştiren stilize birer hayvan belki ejderden ibarettir. Değişik figürlerin yepyeni bir anlayış la birleştirildiği bu kompozisyon, Avrupa ressamlarınca tasvir edilmemiş ve ilk defa rastlanan nadir bir örnek olup, 15. yüzyıl sonuna tarihlendirilebilir.
Buradaki köşelere yerleştirilen ejderlerle ca. 1600 tarihli Lady Gary tablosunda tasvir edilen Ming halısının ejder figürleri arasında göze çarpan benzerlik de bu tarihlendirmeye uygundur.
Tek örnek halinde kalan ve tablolarda resmedilmeyen bu eşsiz halıda ibikler, çengeller ve tepeliklerle iyice zenginleştirilmiş kuş, figürleri, Konya, Mevlana Müzesi'nde bulunan bir hayvan halısında üsluplanmış horozu andıran daha sade figürler halinde görülmektedir. Takat kompozisyon tamamen farklı olup, burada dörder figürden ibaret, on sıra halinde dizilmiş bir örnek göze çarpıyor. Ayrıca bütün halı boyunca figürler mor, beyaz, koyu mavi, yeşil ve kahverengi olarak renklerine göre diyagonal sıralanmıştır. (Levha 37,38).
Kanatları beyaz, mavi ve mordur. Üzerlerinde renkli benekler ve köşeli 'S' kıvrımlar vardır.
Buradaki horoz figürlerine çok benzeyen bir hayvanlı halı tasviri Jaume Huguet'nin Barselona Catalonia Müzesi'nde bulunan 1455-1456 tarihli bir tablosunda yer almıştır. Figür'ler burada Konya halısının aksine sağa dönük'tür. Kanat, boyun ve gövdede küçük nüans farkları görülür. Yalnız bordur tamamen farklı karakterde çok köşeli yıldızların kare
bölümler halinde sıralanmasından meydana gelmiştir.
Konya hayvan halısı figürlerinin diğer benzerlerinden biri olan New York Metropolitan Müzesi'ndeki bir Fustat halı parçasında başını çevirmiş bir kuş figüründen kalan kısmı gösteriyor. Bu figür, Buonacorso' nun Meryem'in evlenmesi sahnesi (Londra Nat. Gallery)'deki halıda görülen kuşları andırır.
İstanbul TlEM'de env. 566'da Konya Alâeddin Camii'nden gelme hayvan halısı 15. yüzyıl sonuna doğru figürlerin ileri derecede üsluplanmış geometrik kalıplara uygun bir gelişmesini göstermektedir. Burada argaçlar tabii renkte iki beyaz yün iplikten bükülmüştür. Arışlar iki ince kırmızı yün iplikten bükülmüş ve her düğüm sırasından sonra iki defa geçirilmiştir. Ebadı 1.20 x 1.32 m. XV. yüzyıl sonunda yapılmış olup, Gördes düğümü ile 10 cm 32 x 32 olarak, 1024 ilmektir.
Halı, parça halinde olup bordürü eksiktir, uzun kenarlardan birinde zeminin ve bordürün bir kısmı yoktur, aşınmış ve delik yerler vardır. 90 x 90 cm. ebadında kırmızı zemin üzerine ortada koyu mavi büyük bir sekizgen, içte kırmızı üzerine mavi, dışta sarı üzerine kahverengi olarak köşeli 'S' ler de iki çerçeveye alınmıştır, aralarında beyaz benekli kırmızı şeritler vardır.
Sekizgenin ortasında haç biçiminde beyaz iri bir motifin ortasına kırmızı, kollarına mavi sekiz köşeli yıldızlar, kolları arasına, boşluklara da mor ve kırmızı renkte çok stilize birer kuş figürü yerleştirilmiştir. Bunları iki taraftan çeviren, sivri kancalı motif çok stilize ve başları ters yöne çevrili birer ejder figürüdür. Bunlar orta motifi altıgen biçiminde çevreliyor. Halının köşelerinde koyu mavi ve kancalı birer üçgen dolgu vardır.
Altta ve üstte kırmızı, mavi ve sarı dolgulu küçük sekizgenlerin iki tarafında çok stilize olarak bir ağacın iki yanında birer kuş figürü, sarı, yeşil, mor ve mavi renklerdedir. Diğer boşluklara çeşitli renkte dolgulu küçük baklavalar ve yıldızlar serpiştirilmiştir.
Esas bordur 14 cm. genişlikte üç şerit halindedir. 8 cm. genişlikteki orta bordur, kırmızı üzerine beyaz renkte kufiden gelişme örgülü kancalı motiflerin aralarına mavi, yeşil, mor dolgular ve köşeli küçük 'S'ler yerleştirilmiştir. Yalnız iki dar kenarda yeşil, mavi, beyaz dolgulu mazgal biçiminde üç genlerin sıralandığı değişik bir bordur vardır. İnce şerit halinde iç ve dış bordürler ise, çeşitli renkte köşeli S' ler den meydana gelmiştir.
Bunun örgülü kancalı motiflerle esas bordum New York Metropolitan Müzesi'ndeki Fustat halılarından 13. yüzyıldan kalma bir parçada tekrarlayan zemin örneği olarak değerlendirilmiştir.
Konya' dan gelen bu hayvan halısı, tamamen geometrik şemaya uydurulmuş Ming ve Marby halıları motiflerini, değişik bir kompozisyonla üsluplanmış olarak vermektedir. Kufi'den gelişen süs bordürü de Carlo Crivelli'nin Londra National Gallery'de bulunan Tepşir tablosundaki büyük örnekli (Large Pattern) Holbein III. tipe giren halı tasvirinde aynen tekrarlanmıştır.
Bu halı Carlo Crivelli' nin şimdi Frankfurt Kunstinstitut'da bulunan 1482 tarihli tepşir tablosunda korkuluk kenarından sarkmış olarak görülür. Bunda sekizgen yıldız dolgulu büyük altıgenler arasında sıralanma halinde bir kompozisyon esastır. Crivelli'nin 1486 tarihli diğer bir tablosunda Londra'da National Gallery' de, ayni halı tasviri görülür. Budapeşte dekoratif sanatlar müzesinde (İparmüveszeti Muzeum) 15. yüzyıl sonlarından kalma orijinal bir Crivelli halısının yarısı bulunmaktadır. Bu nadir parça Marby veya Ming halısı gibi, fakat geometrik sahalara ayrılmamış, iki bölümde on altı köşeli çok iri yıldız motifi, sarı zemin üzerinde iki defa tekrarlanmaktadır, Yıldızın altıgen biçimindeki boşlukları ilk hayvan halılarında görülen kuşlar ve üsluplanmış dekoratif dört ayaklı hayvanlardan ibaret figürlerle dolgulanmıştır. Lacivert zemin üzerine sarı ve kırmızı meşe yapraklarından üsluplanmış bordur, bun'dan sonra büyük (III. tip) örnekli Holbein halılarında ve son devir Bergama halılarında devam eder.
Bu halıda kuş ve hayvan figürleri'nin üsluplanması ve diğer bazı detaylar, Crivelli' nin Londra ve Frankfurt'ta bulunan tablolarında resmedilen aynı tip halılara göre daha sonraki gelişmeye işaret edip, yüzyılın sonuna konulabilir. Carlo Crivelli'nin tablolarında çok görüldüğü için bu tip halılar onun adıyla Crivelli halıları olarak tanınmıştır. I. Milletlerarası Türk Halı Kongresinde (İstanbul, 1984) Nejat Diyarbekirli, Sivrihisar' da bulduğu bu tip bir halı seccadeyi tanıtmıştır. Yalnız burada sarı yerine nar çiçeği kırmızısı bir zemin üzerine içinde hayvan figürleri ile tek Crivelli madalyonu görülmektedir. Burada bordur ve zemin köşe dolguları çok farklıdır. Madalyon kompozisyonu da biraz dağınıktır.
Stockholm Nurdliska Museet' de 15. veya 16. yüzyıldan kalma bir Norveç yastığında iş'leme olarak stilize Ejder ve Anka mücadelesi canlandırılmış olması, hayvan figürlü halıların bu kadar erken tarihlerde İskandinavya ülkelerinde tanınmış olduğunu göstermektedir. Norveç yastık yüzünde Anka (Phoenix) belirsiz hale gelmişse de ejder figürü açıkça görülmektedir.
BURDANN ALINTIDIRR
Ana Sayfa
Yardım
Giriş Yap
Kayıt Ol
