TÜRK TEZHİBİNDE İHTİŞAMLI BİR DÖNEM: 16. Yüzyıl



16. yy. Kur'ân-ı Kerîm Örneği

XVI. yüzyıl ilk yarısında başlayarak, müzehhiplerin ustalıklarını salt Kuran tezhiplemede göstermedikleri, konusu edebiyat ve tarih olan eserlerin de tezhiplenmesi için yoğun bir çalışma içinde oldukları anlaşılmaktadır. 1498/1554 yılları arasında saray nakkaşhanesinde müzehhiplik yaptığı bilinen Bayram b. Derviş sayfa tasarımında özellikle levha tezhip tasarımında Hasan b. Abdullah müzehhibin tezhip geleneğinin taşıyıcı olmuştur. 930/1523-24 tarihinde Abdullah b. İlyas hattıyla kopya edilen Kurtan’ın tezhiplerini Bayram b. Derviş Şir yapmıştır. (;TSM, E.H.. 58). Sanatçı, altın yıldız ağırlıklı geometrik levha tezhip tasarımında ve desen inceliğinde müzehhip Hasan b. Abdullah kadar ustadır. Katip Mustafa Dede hattıyla 930/1523-24 tarihinde yazılan küçük ölçüde bir başka Kuran’ın levha, çerçeve tezhipleriyle ketebe sayfalarının tasarımı eserin müzehhibin Bayram b. Derviş Şir olabileceğini düşündürür (İÜK, A. 6566, 15, 5x11 cm). Lacivert rengin hakim olduğu geometrik tasarımlı levha tezhibin ustaları Hasan b. Abdullah ve Bayram b. Derviş ekolünün göz kamaştıran son örneği katip Hasan Çelebi hattıyla Ramazan 977/ Şubat 1570 yılında yazılmış küçük ölçüdeki bir Kuran’da görülür (DCB, A. 1527, 20x13,5 cm).



Bu dönem müzehhiplerinde Nakkaş Kara Mehmed Çelebi (Karamemi) ressam Şah Kulu’nun öğrencisi olmuş. 1540-1566 yılları arasında saray nakkaşhanesinde çalışmıştır. Sanatçının tarihli ilk eseri 962/1554/55 yılında yenilenen Abdullah sayrafi hattıyla yazılan Kuran’da yer alır (TSM, E.H. 49)







Abdullah Sayrâfî hattıyla yazılan Kur'ân-ı Kerîm örnekleri

Nakkaş Karamemi tezhip tasarımında ve kimi bezeme elemanlarında geleneği sürdürürken, açık mavi zemine koyu mavi sarmal dal ve hatayilerle bezenmiş levhalarda olduğu gibi (1a, 330b) kimi tezhip elemanlarında da özgün biçim ve renkler kullanılmıştır. Sanatçı bu eserin tezhip işini bitirdiği yılda süleymaniye Camii için hazırlanan Kuran nüshalarından birinin tezhibini de tamamlamış ve bir Kuran tezhibi için diğer meslektaşları arasında 6000 akçeyle en yüksek ücreti almıştır. Tezhiplediği esere adının yazıldığı bir başka eser Şaban 973/ Mart 1566 tarihli Divan-ı Mühibbi’dir (İÜK, 5467).


(IÜK 5467) Serlevhadan detay


Zahriye sayfası


Zahriye sayfasından detay

Nakkaş Karamemi bu eserdeki tezhiplerinde kendinin ve önceki müzehhiplerin kullanmadığı bir bezemeyi, natüralist çiçekleri kullanmıştır. Artık bu iki eserde tanınan üslubuyla Kanunî Sultan Süleyman döneminin gözde eserleri Arfi’nin süleymanname’sinin (TSM, H. 1517),


Kânunî Dönemi (S.K.S. Ahmet 25)


16.yy.Kuran-ı Kerim Hatmi Şerif Duası

Karahisari’nin hattını yazdığı Kuran’ın (TSM, Y.Y. 999) ve bir Murakka’nın (İÜK, F. 1426)


(İÜK F 1426)

tezhiplerinin ve Karamemi’nin eseri olduğu anlaşılmıştır. (Resim: 9) Sanatçı, bahar dalları, gülleri, sümbülleri, karanfilleri, hançeri yaprakları saray nakkaşhanesinin tüm ürünlerin kullanılmasını ve geniş ölçüde yaygınlaşmasını sağlamıştır. Hadis-i Erbain’in lake cildinin iç kapaklarında (TSM, E. H. 2851),


(TSM E.H. 2851) Miklep ve lake cildin dış kapağı


Lake cild detayı


Lâke cildin iç kapaği


Tezhip başlıklı baş sayfa


Tezhip detayı

e bir katıa ustasının bir murakka içindeki katıa çalışmasında görüleceği ve kaynaklarda da belirtildiği gibi saray bahçelerinin coşkulu, zengin, renk dolu ve göz için gerçek bir haz kaynağı olan görüntüsünü Karamemi’yi ve onun gibi doğa gözlemcisi olan başka sanatçıları derinden etkilemiş olmalıydı.

Tezhipte bu tür natüralist çiçek üslubu, Karamemi’nin çağdaşı Mehmed b. İlyas tarafından oldukça ilkel bir üslupla kullanılması dışında (TSM, K.23) ne başka Karamemi’nin çağdaşı müzehhiplerce ne de sonraki yıllarda böylesine yaygın olarak kullanmıştır.



XVI. yüzyıl ikinci yarısından sonra saray nakışhanesinin müzehhiplerinin çalışmalarını, hattını katip Ahmed Karahisari ve Hasan Çelebi’nin yazdığı düşünülen anıtsal ölçüdeki Kuran’ı (TSM, H.S. 5)


(TSM H.S.5) Karahisâri Kuranı serlevha sayfası

ve Osmanlı padişahlarının resimli şahnamelerini tezhiplemekle uğraştıkları anlaşılmaktadır. 1584-1593 yılları arasında hazırlanan ve yukarda sözü edilen anıt Kuran’ın sayfa tasarımında, geleneksel tasarımdan ayrı özgün tasarımlar yapılmıştır. Genelde murakka sayfalarında gelenek olan ve Kuran’ın sayfalarında ender kullanılan “koltuk” denilen bölmeler Karahisari Kuran’ında sayfaların çoğunda farklı renk ve desende tezhiplenmiştir. Bu tezhiplerin bezeme tasarımı, renklendirilmesi, kullanılan bezeme elemanları XV. Yüzyıl sonlarından XVI. Yüzyıl ikinci yarısına kadar Türk tezhibinde görülenlerdir. Karahisari Kuran’ı müzehhip Hasan b. Abdullah, Bayram b. Derviş ve Nakkaş Karamemi'nin çalışmalarının da yer aldığı, XVI. Yüzyıl tezhibinin evrelerinin gözler önüne serildiği bir tür belgedir.

Saray nakkaşhanesinin yoğun üretim içinde olduğu XVI. Yüzyıl ikinci yarısında, tezhibin göz kamaştıranları arasında 992/1584 tarihli Hünername’nin başlangıç tezhip ve halkarları (TSM, H. 1526, 5b-6a), 996/1588 tarihli Sultan II. Murad’ın Divan’ının levha ve başlık tezhipleri de vardır (TSM, 2*2107, 1a, 1b-2a).