MESLEK SEÇİMİ KONUSUNA GELİŞİMSEL YAKLAŞIM

Meslek seçimi sorununu gelişim açısından açıklama girişiminin ilk temsilcileri Ginzberg, Ginzburg, Axelrad ve Herma adlarındaki ekonomist ve sosyologlardır. Ginzberg ve arkadaşlarına (1957) göre meslek seçimi kararı belli bir ana özgü bir olayolmayıp, yaşamın ilk 20 yılında gelişen bir süreçtir. Meslek gelişimi tersine çevrilemez, geri dönülemez bir süreç olup, esas olarak bireyin istekleriyle ona sağlanan olanakların bir uzlaşmasıdır. Meslek gelişimi süreci aşağıdaki dönemlere ayrılır:

Hayal Dönemi (7-11 Yaş)

Bu dönem genel gelişimin çocukluk dönemine rastlar. Bu dönemin en önemli gelişim görevi çocuk oyunlarını yavaş yavaş terk edip işe yönelmesidir.

Ginzberg ve arkadaşlarına göre çocuklar oldukça küçük yaşlarda açık ve belirgin meslek tercihleri ifade ederler. Ancak bu tercihlerde zevk ilkesi (pleasure principle) önemli rol oynar. Çocuk hoşlandığı mesleklere girmek istediğini söyler, çünkü bir etkinliği, sadece ondan zevk aldığı için, etkinliğin özüne duyduğu yakınlık nedeni ile yapmaya yönelir. Bir davranış ya da etkinlik sonunda yetişkinlerin beğenisini kazanma ya da başka bir ödül elde etme düşüncesi çocuk için söz konusu değildir. Ancak hayal döneminin sonuna doğru ana-babanın onayını ya da kendini hoşnut edici başka pekiştiricileri dikkate almaya başlar. Örneğin bir etkinlikten, bir işten başarı elde etme olasılığı, o etkinliğe yönelmeye ya da ondan uzaklaşmaya yol açabilir.
Çocuklukta meslek tercihlerini belirleyen bir diğer etmen de özdeşim dir. Çocuk bedence küçük olduğu için kendini yetersiz hisseder ve bu yetersizliğini güçlü yetişkinlerle (örneğin babası) özdeşim kurarak telafi etmek ister. Yetişkin rolleri de kendini İş de en iyi biçimde gösterir. Çocuk böylece yetişkinlerin iş etkinliklerini oyunlarında temsil eder ve bu yolla yetişkinlerle özdeşleştiğine inanır, yetişkinlerin değerlerini içselleştirerek yetersizlik duygusunu kısmen gidermeye çalışır. Bu oyun faaliyetleri çocuğu daha sonraki aşamada meslek seçimi dönemlerine hazırlar.

Hayal döneminde çocuğun gerçek ile pek ilgisi yoktur; yeteneklerini,.mali olanaklarını düşÜnmez, zaman perspektifi gelişmemiştir yani zaman algısı kategoriktir. Çocuk geçmişi, şimdiki zamanı ve geleceği bir devamlılık halinde göremez. Çocuk için gelecek. şimdi olmayandır. Bu dönemin başlarında ifade edilen meslek tercihleri gerçeklikten uzak olup hayal ve arzularla doludur. Deneme dönemine yaklaştıkça gerçeklik faktörÜnün rolü artar ve çocuk meslek seçme sorumluluğunun bilincine varır.

Deneme Dönemİ (11-18 yaşlar)
   Bu dönem üç alt basamağa ayrılır: '
İlgi Basamağı: (11-12 yaşlar). Ergenlik dönemine girmiş olan çocuk hoşlandığı ve hoşlanmadığı etkinlikleri ayırt etmeye, meslek seçiminde ilgilerin önemini anlamaya ve tercihlerini ilgilerine dayandırmaya başlar. Bu dönemde, çocukluk döneminden farklı olarak, gözlenen en belirgin özellik, her nesne ya da etkinliğe olumlu tepki gösterme yerine bazı etkinlikleri reddetme, ilgi konusunda daha seçici olma eğiliminin güçlenmesidir.

Yetenek Basamağı: (12-14 yaşlar). Bu basamakta da ergen, yetenekleri üzerinde düşünmeye, meslek seçiminde yeteneklerin rolünü kavramaya başlar. Artık güçlü yetişkin figürleri ile, özellikle baba ile özdeşim azalmakta, daha uzak modeller seçimleri etkilemektedir.
Değer Basamağı: (15-16 yaşlar). Bu aşamada topluma hizmet etme fikri belirir. Ergen artık bir mesleğin sağlayabileceği başka doyum olanaklarının far-' kına varmaya, tercihlerini belirlerken işin özü yanında diğer yönlerine de önem vermeye, farklı mesleklerin farklı yaşam biçimleri sağladığını görmeye başlar.

Bu dönemde artık ergen uygun bir zaman perspektifi oluşturma, geçmişi şimdiki zamana ve geleceğe bağlama yolundadır. Hayat planını çizme dönemi yaklaşmaktadır. Bu nedenle günlük çalışma ve iş saatleri dışında geçecek zaman açısından yaşamının gelecek yıllarını düşünme gereği hissedilir. Zaman perspektifi gelişmiş olan ergen şimdiki eylemlerinin geleceğini etkileyeceğinin bilincindedir; gelecekteki doyum için şimdiki zevki erteleyebilir. Güçlü ve zayıf yönleri ile mesleklerin gerektirdiği nitelikler ve sağladığı olanaklar hakkındaki bilgisi, karar verme becerisi de gelişmiş olan ergenin gerçekleri daha fazla dikkate almaya başladığı görülür.
Geçiş Basamağı: (17-18 yaşlar). Bu aşamada genç somut ve gerçekçi seçimler yapması gerektiğinin farkındadır; giderek bağımsızlığını kazanmaktadır.

Gerçeklik Dönemi: (18-22 yaşlar)
   Bu dönem gencin yeteneklerini mali olanaklarını ve aile desteğini dikkate
alarak planlar yaptığı bir dönemdir ve şu basamaklara ayrılmaktadır:

Araştırma, Keşif Basamağı: Kişinin meslek seçimi sorununu daha ciddi olarak düşünmesi, kendini ve meslekleri tanıma çabası içine girmesi gereğini duyduğu evre.
Billurlaştırma Basamağı: Kişinin seveceği bir mesleği seçmesini etkileyen faktörleri düşündüğü ve bir meslek alanı belirlediği evre

   Belirleme Basamağı: Kişinin seçenekleri daraltıp belli bir mesleği belirlediği evre Ginzberg ve arkadaşlarına göre yeniyetmelikte bireyin uygun seçimler yapabilmesi şu alanlarda gelişimine bağlıdır.

1. Gerçeği kontrol edebilme yeteneği,

2. Geçmişi, bu güne ve geleceğe bağlayabilme becerisi,
3. Bu günkü zevkten gelecekteki, daha sürekli yararlar için vazgeçebilme

gücü,

4. Meslek planlarını gerçeklerle uzlaştırıp yerine getirilme becerisi.


Super'in Benlik Kuramı

Meslek seçimine gelişim yönünden açıklama getiren yazarların en önemlisi Super'dır. Super'a (1963, 1970) göre bir kimse meslek seçmekle o ana kadar geliştirmiş olduğu benlik kavramını; kendini algılama biçimini uygulamaya koymuş olmaktadır. Seçilen meslek benlik kavramının bir ifadesi, meslek terimi. olarak yansımasıdır. Benlik kavramının meslek davranışı halinde uygulanmaya. konması bireyin içinde bulunduğu koşullara bağlıdır. Birey olgunlaştıkça benlik
kavramı kararlılık kazanmaya ve daha net olarak meslek terimlerine yanmaya
başlar.
Super'da meslek seçimini bir gelişim süreci olarak görmüş ve bu süreci basamaklara ayırmıştır. Belirlediği basamaklardan ergenlik dönemine kadar olanları Ginzberg ve arkadaşlarınınkine büyük ölçüde uymaktadır. Ancak Super meslek gelişimini bir mesleğin seçilip o mesleğe girildiği dönemle sınırlı olmayıp, normal bir çalışma yaşamının sonuna kadar devam eden bir süreç olarak görmüş ve bu süreci büyüme, araştırma, yerleşme, durumu sağlamlaştırıp devam ettirme ve çöküş olarak adlandırdığı beş temel döneme ayırmıştır. Burada sadece büyüme ve araştırma dönemine ilişkin görüşlerine kısaca yer verilmiştir.

Büyüme Dönemi: (Doğumdan 14. yaşa kadar)
Bilincin oluştuğu 4. yaştan başlayan ve genellikle Çocukluk adını verdiğimiz bu dönem fiziksel, psikolojik ve sosyal gelişim dönemidir. Yalnız.bedence değil, aynı zamanda bilişsel kapasite, heyet;ansal denge, sosyal beceriler ve uyum yönünden de gelişme halinde olan çocuk okula başlayınca çalışmayı öğrenir, yeteneklerini geliştirir, çok çeşitli ,kimselerle etkileşimlerde bulunur, neler yapabileceği hakkında fikir geliştirir, ne olmak istediğini düşünür, bir çok meslek hakkında kavramlar kazanır, ana-babasının ve diğer yetişkinlerin yapıp ettikleri hakkında fikir edinir.

Çocuk doğumdan itibaren çevresiyle etkileşimde bulundukça kendi hakkında da kavramlar geliştirir; öz (benlik) kavramı ile meslek kavramları arasında ilişki kurmaya başlar. Bazı meslekleri kadınlar, bazılarını erkekler için uygun görür.
Super' da Ginzberg ve arkadaşları gibi, bu dönemde sevgi ihtiyacına dayalı özdeşim mekanizmasının ve oyunların, hayallerin mesleki planları oluşturmadaki rolüne önem verir.

Bu dönemin ikinci bölümü yeni yetmeliğin ilk aşamasına rastlar. Bunu da Super ilgi ve yeteneklerin davranış ve amaç belirlemede önem kazandığı dönem olarak nİteler ve büyüme dönemini, hayal basamağı (4- 10 yaşları), ilgi basamağı (11-12 yaşlar), ve yetenek basamağı (13-14 yaşlar) olmak üzere üç alt döneme ayırır.

Araştırma Dönemİ: (14-25 yaşlar)
Gelişimin ergenlik dönemine rastlayan bu dönem, daha önceki dönemlerde olduğundan daha yoğun bir araştırma ve inceleme dönemidir. Hakkındaki bilgisi artmış olan ergen, kendini yetişkin rollerinde daha da bilinçli olarak dener. Başlangıçta bu deneme çok acemicedir. Çünkü büyümekte olan çocuk henüz yetenek ve ilgilerini iyice bilmemektedir ve hala yetişkinlerin rolleri, işyerinde yapıp ettikleri hakkında yeterli bilgiye sahip değildir. Ancak hangi etkinliklerin ilgisini çektiği ve bunlarda ne ölçüde başarılı olduğu konusunda daha çok düşünmeye başlar, toplumun önem verdiği değerler konusunda fikir edinir. Bu süre içinde zaman perspektifi gelişmektedir. Bu dönemin başlangıcında bir iş bulma veya evlenme pek uzak bir gelecekte yapılacak işler olarak görülür. Fakat 18 yaşında geleceğe ilişkin. konular, olaylar daha gerçek olarak görülmeye başlar. Delikanlı ilgi ve yeteneklerin bir meslek edinmek için yeterli olmadığını anlar. İyi bir. eğitim görme ya da sermaye sahibi olabilme gibi olanakların da çok önemli olduğunu gittikçe daha iyi fark eder.

Umu (emel) ile fırsatları, isteklerle olanakları uzlaştıran, ilgi ve yeteneklere toplumca kabul edilen ve erişilebilir uygun çıkış olanakları veren planlamalar yapmak bu dönemde kazanılması gereken becerilerin başında gelir. Bu oluşumu Super Sentez SÜreci olarak adlandırmaktadır..
Super bu dönemde gençlerden şu gelişim görevlerinin beklendiğini belirtmektedir:

Meslek tercihleriııi billurlaştırma: Bu gelişim görevinin 14-18 yaşlar arasında yerine getirilmesi gerekir.Bu dönemde çevre delikanlıdan kendine uygun bir çalışma alanını       ( örneğin sosyal bilimler veya ticaret) belirlemesini bekler.
Meslek tercihiııi belirleme: Bu, delikanlılığın ortasında veya sonunda beklenen bir görevdir. Bu dönemde delikanlının belli bir meslek adı halinde kararını netleştirmesi, belli bir mesleğe veya meslek eğitimine kesin olarak karar vermesi gerekir.

Meslek tercihini uygulamaya koyma: Bu gelişim dönemi delikanlılığın son ve yetişkinliğin başlangıç dönemine rasltar. Bu davranış fiilen bir mesleğe veya ona hazırlayan bir okula girme şeklinde ifadesini bulur.
Bir meslekte karar kılma: Delikanlılığın son ve yetişkinliğin ilk yıllarına rastlayan bu yıllarda bireyin girdiği meslekte kendini sınaması, uyum yapılması ve mesleğini benimsemesi beklenir.   .

Durumu sağlamlaştırma ve meslekte ilerleme: Bir mesleği benimseyen kişinin artık kendini mesleki yönden geliştirmesi, mesleğinde sağlam pozisyonlara erişmek için çabalaması gerekir.
Gelişim kuramcılarının, gelişim görevleri için belirledikleri yaş aralıklarının her birey için hatta her kültür için geçerli olup olmadığının araştırılması gerekir.

Ginzberg ve arkadaşları kuramlarını, üst sosyo ekonomik düzeyden bireylerle yaptıkları görüşmeler sonucunda oluşturmuşlardı. Kendileri bu kuramının her düzeyden bireyin meslek gelişimini açıklayabileceğini, herkesin bu aşamalardan geçtiğini, sadece yaş aralıkları yönünden farklılıklar olabileceğini belirtmişlerdir. Gerçektel1 kısa süreli bir zorunlu eğitimden sonra hemen çalışma yaşamına girme, para kazanma durumunda olan bir çocuk çok erken yaşta gerçeklik dönemine geçmekte, ilgi ve yeteneklerini ayırt edemeden mesleğini belirleme zorunluluğu ile karşılaşmakta, daha doğru deyişle ana babasının bulduğu bir işe girmektedir. Buna karşılık, üniversiteye başlamış olan hali vakti yerinde bir genç, mesleğini kesinleştirmede acele etmeyebilmekte, birkaç yılını genel veya ortak dersler almakla, hatta bir zaman eğitimden uzaklaşıp kendini ; ve çevresini araştırmakla vaktini geçirebilmektedir.
. Meslek seçiminin geri dönülemez bir süreç olduğu görüşünün de gerçekleri yansıtmadığına ilişkin araştırma bulguları mevcuttur.Oesell, Ilg ve Ames billurlaşma döneminde bulunan bir grup gencin, bir süre sonra, yeni seçeneklerle karşılaşınca belirleme dönemine döndüğünü saptamışlardır(Aktaran
Crites,I969). Erken yaşta eğitim alanını ya da mesleğini belirlemek zorunda kalan bir. genç,eğer daha sonra önüne yeni fırsatlar çıkarsa; farklı bir alan belirleme şansına sahip olursa ilk tercihinde ısrar etmeyebilir ve yeni seçenekleri değerlendirmeye girişebilir. Bu durumu ülkemizde meslek lisesi öğrencilerinin üniversitede program tercihlerinde görmekteyiz Meslek lisesi mezunlarının çoğu, yükseköğretime başvurduklarında, eğitim gördükleri alanın, (yani daha önce belirlenmiş mesleğin) dışındaki alanlardan tercih yapabilme olanağı ile karşılaştıklarında bil/ur/aştırma dönemine dönerek çeşitli seçenekleri değerlendirmekte ve lisede yetiştikleri alandan farklı alanlarda tercih listesi yapabilmektedir1er.